قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی در اقتصاد ایران سال‌هاست که به‌صورت دستوری انجام می‌شود. در سال‌های گذشته قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی توسط دولت در سطحی پایین‌تر از قیمت جهانی آثار نامطلوبی بر جامعه و اقتصاد بر جای گذاشته است. کشور ایران بعد از ونزوئلا پایین‌ترین قیمت عرضه بنزین را در دنیا دارد، اما با در نظر گرفتن سهم هزینه بنزین از متوسط درآمد، برای یک ایرانی بنزین گران‌تر از برخی کشورهاست و این موضوع مهم باید در بحث آزادسازی یا افزایش قیمت حامل‌ها ازجمله بنزین، مدنظر تصمیم‌گیران قرار گیرد.
برآوردهای اقتصاددانان نشان می‌دهد که سالانه ۲۸۰ میلیارد مترمکعب گاز مصرف می‌کنیم. همچنین سالانه ۴۲ میلیارد لیتر بنزین، ۳۸ میلیارد لیتر گازوئیل و ۳۰ میلیارد لیتر از سایر فرآورده‌ها مصرف می‌کنیم و در نهایت اینکه سالانه ۳۸۰ میلیارد کیلووات برق مصرف می‌کنیم.
دراین خصوص رئیس جمهور در بخشی از صحبت های خود دردومین گفت‌وگوی تلویزیونی که ازآغاز فعالیت دولت چهاردهم بامردم داشت، اظهر نمودند در ابتدای کار دولت، ذخایر نفت، گاز، گازوئیل و سوخت نیروگاه‌ها یک میلیارد مترمکعب بوده و سال قبل، این میزان سه میلیارد مترمکعب بود. تاکنون برای این دردها، مسکن زده شده و درمان نشده است؛ این ناترازی‌ها از یک روند آغاز شده و امروز تبدیل به بحران شده است. پزشکیان اظهار داشت: برای تغییر روند اقتصادی کشور، چهار عنوان برنامه را پیش می‌بریم؛ یک برنامه رشد اقتصادی و تولید، ناترازی‌ها، ثبات اقتصادی، معیشت مردم و ثبات امنیت غذایی و همچنین برنامه‌های اولویت‌دار و پیشران تولید است. ۲۵ زیربرنامه برای این پنج مورد احصا شده است.
به طور مشخص مسئله بنزین به جایی رسیده است که تداوم آن به ویژه در سال آینده ممکن نیست. آمارها از ناترازی بیش از ۱۵ میلیون لیتری بنزین در سال جاری و تامین آن از طریق واردات حکایت دارد و تبدیل آن به بیش از این رقم در سال جاری، با تداوم وضع موجود مسئله ای است که به نظر می رسد قابل تداوم نیست. چنان که تامین ۴ میلیارد دلار به معنای هزینه تراشی ۲۸۰ همتی بنزین بر دوش بودجه است و واضح است که این رقم در مقایسه با کسری هایی از جمله کسری منابع همسان سازی، مطالبات معلمان، پرستاران و گندم کاران، چه رقم سنگینی است و چه مقدار می تواند در تراز شدن بودجه دچار کسری کشور کمک کند.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا بنزین گران می‌شود؟ بیان کرد: ناترازی انرژی یک مجموعه است و نوع برخورد ما طوری است که باید با مدیریت جلو برویم. هیچ کارشناسی در دنیا این روند کنونی بنزین را قبول ندارد و البته باید بنشینیم و کار کارشناسی کنیم و باید با نگاه به زندگی مردم، وارد این مسأله شویم. وی افزود: چرا نمی‌توانیم برق و گاز کارخانه‌ها را بدهیم؟ با این همه منابعی که داریم به کجا رسیدیم که این اتفاق می‌افتد؟
افزایش قیمت بنزین باعث به‌وجود آمدن چالش‌های امنیتی همچون ناآرامی‌های اجتماعی و چالش‌های اجتماعی مانند نارضایتی مردم از افزایش هزینه‌های زندگی می‌شود. در مقابل، این افزایش قیمت موجب به وجود آمدن فرصت‌هایی مانند کاهش قاچاق سوخت نیز می‌شود. از همین رو پژوهش حاضر اقدامات لازم برای کاهش اثرات سوء افزایش قیمت بنزین، در زمان قبل، حین و بعد از اجرای این سیاست را ارائه داد. سیاستگذاری در مورد بنزین در ایران همواره موضوعی پر چالش بوده است.
قیمت بنزین در ایران به دلیل ذخایر عظیم نفتی و یارانه‌های دولتی از گذشته پایین بوده است، اما افزایش مصرف داخلی، فشارهای مرتبط با بودجه و نیاز به اصلاحات اقتصادی، نیاز به بازنگری در سیاست‌های قیمت‌گذاری را ضروری کرده است. به گفته رییس‌جمهور امروز هزینه تمام شده بنزین بدون لحاظ قیمت نفت که شامل هزینه پالایش هزینه حمل فراورده و هزینه جایگاه دارد حدود8,000 تومان است. امسال حدود 90 هزار میلیارد تومان و در‌صورت ادامه وضع موجود در سال آینده باید130هزار میلیارد تومان واردات بنزین انجام شود و هر لیتر بنزین وارداتی بین 30 تا 40 هزار تومان هزینه دارد، که نیازمند همدلی سیاست مردان مجریان قانونگذاران و فرهنگیان و …که بتوانیم به نفع محرومین جامعه و حاکمیت نسل آینده اصلاح کنیم. با توجه به ارزان بودن حامل‌های انرژی و همچنین ناترازی بنزین که واردات آن سهم زیادی در خروج ارز در کشور دارد پس از صحبت‌های مسعود پزشکیان در صحن علنی اکنون این سوال وجود دارد که در لایحه بودجه 1404 قرار است قیمت بنزین افزایش یابد؟ نکته قابل تامل اینکه افزایش بنزین چالش‌های امنیتی برای کشور به‌دنبال خواهد داشت افزایش قیمت بنزین به‌دلیل تاثیرات گسترده اقتصادی و اجتماعی، می‌تواند چالش‌های امنیتی قابل‌توجهی را ایجاد کند.
طبق نظر کارشناسان تجربه‌های گذشته نشان داده است که هرگونه افزایش قیمت بنزین می‌تواند به اعتراضات گسترده منجر شود. این اعتراضات ممکن است در برخی موارد به خشونت کشیده شود و ناآرامی‌های اجتماعی را به‌دنبال داشته باشد؛ علاوه‌بر این فزایش قیمت بنزین در شرایط اقتصادی سخت، می‌تواند به کاهش اعتماد عمومی به دولت و مقامات منجر شود. این وضعیت می‌تواند نارضایتی‌های عمیق‌تری ایجاد کرده و زمینه‌ساز بی‌ثباتی سیاسی در کشور شود؛ در این بین گروه‌های معاند داخلی و خارجی ممکن است از افزایش نارضایتی عمومی بهره‌برداری کنند و با تحریک اعتراضات، اهداف سیاسی خود را پیش ببرند.
این گروه‌ها می‌توانند از اعتراضات مسالمت‌آمیز به‌عنوان ابزاری برای بی‌ثبات کردن کشور استفاده کنند؛ این موضوع ممکن است به قاچاق گسترده سوخت منجر شود، به‌ویژه در مناطق مرزی که قیمت سوخت از کشورهای همسایه پایین‌تر است. این قاچاق نه تنها به اقتصاد کشور آسیب می‌زند، بلکه امنیت مرزها را نیز به خطر می‌اندازد؛ در نهایت افزایش قیمت بنزین می‌تواند به تعمیق شکاف طبقاتی و اجتماعی منجر شود. این شکاف‌ها ممکن است باعث کاهش همبستگی ملی و افزایش نارضایتی در گروه‌های مختلف اجتماعی و مناطق مختلف کشور شود.
قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی در اقتصاد ایران سال‌هاست که به‌صورت دستوری انجام می‌شود. تغییرات قیمت بنزین آثار تورمی و روانی گسترده‌ای را بر اقتصاد بر جای می‌گذارد. در واقع افزایش قیمت بنزین به‌عنوان یکی از حامل‌های انرژی باعث افزایش هزینه‌های حمل و نقل، هزینه‌های تولید و فشار سمت عرضه می‌شود و از این طریق سطح دسترسی به خدمات اجتماعی را کاهش می‌دهد و باعث تاثیرات منفی بر شاخص توسعه انسانی می‌شود. سیاستگذاری درباره قیمت بنزین در ایران همواره چالش برانگیز بوده است. تبدیل شدن بنزین به کالایی شاخص در اقتصاد ایران باعث شده قیمت‌گذاری آن ابعاد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی گسترده‌ای پیدا کند.
علاوه‌بر این، عرضه بنزین و قیمت‌گذاری آن در اقتصاد ایران به‌صورت انحصاری توسط دولت انجام می‌شود و این مساله باعث شده سازوکار بازار در تعیین قیمت این محصول فاقد توجیه باشد. در سال‌های گذشته قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی توسط دولت در سطحی پایین‌تر از قیمت جهانی آثار نامطلوبی بر جامعه و اقتصاد بر جای گذاشته است.
یکی از پیامدهای ارزان بودن بنزین در مقایسه با کشورهای دیگر قاچاق آن به بیرون مرزها و کسب درآمد از محل مابه التفاوت ارزش آن است. کشور ایران بعد از ونزوئلا پایین‌ترین قیمت عرضه بنزین را در دنیا دارد، اما با در نظر گرفتن سهم هزینه بنزین از متوسط درآمد، برای یک ایرانی بنزین گران‌تر از برخی کشورهاست و این موضوع مهم باید در بحث آزادسازی یا افزایش قیمت حامل‌ها ازجمله بنزین، مدنظر تصمیم‌گیران قرار گیرد.
قابل توجه هرگونه اقدام در زمینه بنزین باید در قالب اصلاحات کلان در حوزه انرژی انجام شود. مسئله گاز و برق نیز ضروری است. در این دو حوزه و در حوزه بنزین اقدامات غیرقیمتی را نیز باید دید. جامعه باید ببیند که قرار نیست صرفا خانوارها زیر فشار اصلاحات اقتصادی بروند، بلکه مجموعه بنگاه های مصرف کننده انرژی در سطح دولت و بخش های بزرگ تولیدکننده انرژی و مصرف کننده انرژی نیز برنامه مشخصی برای اصلاح مصرف سوخت و بهبود فرایند تولید سوخت دارند. اصلاح تکنولوژی پالایشگاه ها برای افزایش تولید بنزین و کاهش تولید مازوت، اصلاحات در نیروگاه ها و شبکه های توزیع برای کاهش تلفات برق، اصلاحات در صنعت خودروسازی برای کاهش تدریجی مصرف بنزین به سطح متوسط جهانی و سایر اقدامات مرتبط با بهینه سازی مصرف سوخت باید در دستور کار قرار گیرد و مردم با بسته ای منسجم و همه جانبه مواجه باشند، نه برنامه ای یک سویه که صرفا مردم را تنها مسیر کاهش مصرف سوخت قلمداد کند.
در پایان نگارنده مهدی حیدرپور(مهدی قزل)معتقداست : لازم است دولت به‌طور مداوم اثرات کوتاه مدت و بلندمدت افزایش قیمت بنزین را بر اقتصاد، جامعه و محیط‌زیست ارزیابی کند و بر‌اساس نتایج به دست آمده، اصلاحات لازم را در سیاست‌های اجرایی اعمال کند؛ از سویی دیگر یکی از وظایف مهم مجلس، نظارت‌بر توزیع عادلانه منابع حاصل از افزایش قیمت بنزین است. این نظارت باید به گونه‌ای باشد که از تمرکز منابع در دست گروه‌های خاص یا مناطق خاص جلوگیری کند و عدالت اجتماعی به بهترین نحو ممکن محقق شود.
